Οι επιστήμονες απαντούν στο ερώτημα και αναλύουν για ποιο λόγο όλοι μας μπορούμε να γίνουμε επιρρεπείς σε αυτές
Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι πιθανόν τόσο αρχαίες όσο και ο άνθρωπος. Προσπαθώντας να δώσει μια λογική εξήγηση σε πράγματα που δεν καταλαβαίνει αμέσως, ο άνθρωπος τείνει να «χτίζει» ιστορίες με την φαντασία του. Στην αρχαία Ρώμη οι συνωμοσιολόγοι της εποχής έγραφαν σαν γκράφιτι τις θεωρίες αυτές στους τοίχους των σπιτιών. Σήμερα οι «τοίχοι» των social media είναι το πλέον πρόσφορο έδαφος για να αναρτηθούν οι διάφορες θεωρίες και να διασφαλιστεί ότι θα τις δουν όσο πιο πολλοί άνθρωποι γίνεται.
Χάρη στη δύναμη των μέσων, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ίσως περισσότερες από ποτέ και εξαπλώνονται σε όλο το διαδίκτυο καλύπτοντας μια τεράστια γκάμα θεμάτων- από την προσεδάφιση στη Σελήνη που δεν έγινε πότε μέχρι και ότι η Γη είναι επίπεδη και το QAnon. Συνήθως μάλιστα οι άνθρωποι που πιστεύουν στις θεωρίες αυτές σπεύδουν να απορρίψουν οποιοδήποτε αποδεικτικό στοιχεία ακυρώνει αυτά που υποστηρίζουν και πιστεύουν ότι όσοι προωθούν αυτές τις λογικές αποδείξεις είναι απλώς μέρος της συνωμοσίας ή «πρόβατα».
Είναι σίγουρο ότι στους ανθρώπους δεν μας αρέσει να μην καταλαβαίνουμε το τι συμβαίνει γύρω μας. Είμαστε περίεργοι και θέλουμε να κατανοούμε το πώς λειτουργεί ο κόσμος γύρω μας. Στο παρελθόν, η επιστήμη δεν μπορούσε να εξηγήσει πολλά από τα φαινόμενα με τα οποία ερχόταν αντιμέτωπος ο άνθρωπος και έτσι ο πιο εύκολος και αποτελεσματικός τρόπος να απαντήσεις σε ένα ερώτημα που δεν είχε απάντηση ήταν να θεωρήσεις ότι πίσω από αυτό κρύβεται μια ανώτερη δύναμη. Ωστόσο, σήμερα η επιστήμη έχει τη δυνατότητα να μας δώσει απαντήσεις σε θέματα που κάποτε μας ήταν άγνωστα. Αν και φυσικά δεν υπάρχουν ακόμα απαντήσεις για τα πάντα βρισκόμαστε στο σημείο της ιστορίας που γνωρίζουμε περισσότερα από ποτέ και μπορούμε να εξηγήσουμε και να κατανοήσουμε με περισσότερη ακρίβεια όλων των ειδών τα φαινόμενα.
Οπότε έρχεται πολύ εύλογα το ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι συνεχίζουν να πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας ακόμα κι αν υπάρχουν αμέτρητες αδιάψευστες αποδείξεις που δείχνουν ότι δεν γίνεται να ισχύουν και γιατί οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν σήμερα;
Για αρχή θα πρέπει να καταλάβουμε τι ακριβώς είναι μια θεωρία συνομωσίας. «Μια θεωρία συνωμοσίας είναι η πεποίθηση ότι δύο ή περισσότεροι άνθρωποι/ηθοποιοί έχουν συντονιστεί μυστικά για να επιτύχουν ένα αποτέλεσμα και ότι [η αποκάλυψη] αυτής της συνωμοσίας είναι δημόσιου συμφέροντος», λέει η καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ, Κάρεν Ντάγκλας, δίνοντας έναν σχετικό ορισμό στο Live Science.
Ανάλογος είναι και ο ορισμός που δίνει Χιούγκο Ντρόσον, ένας καθηγητής πολιτικής θεωρίας στο πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ: «Στον πυρήνα του, μια θεωρία συνωμοσίας αφορά την πεποίθηση ότι μια μικρή ομάδα παρασκηνιακών ανθρώπων ελέγχουν τα πάντα στον κόσμο. Γι’ αυτό ας πούμε υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας που λένε ότι η κλιματική αλλαγή δεν υπάρχει: είναι επειδή οι συνωμοσιολόγοι πιστεύουν ότι αυτοί η σκοτεινή ομάδα θέλει να μας ελέγξει», αναφέρει στο Live Science.
Διαφυγή από την δύσκολη καθημερινότητα
Πώς όμως αυτές οι θεωρίες αυξάνονται και διαιωνίζονται; Τι κάνει κάποιον ή μια ομάδα ανθρώπων να είναι σίγουρος ότι κάποιος του λέει ψέματα ή ότι παραπλανάται σκόπιμα από μια κρυφή ομάδα που διαστρέφει την αλήθεια;
Η καθηγήτρια κοινωνικής ψυχολογίας Ντάνιελ Τζόλεϊ από το πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ λέει σχετικά: «Οι θεωρίες συνωμοσίας ξεκινούν με την προσπάθειά μας να κατανοήσουμε πολύπλοκα γεγονότα. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν αναμφισβήτητα απλές λύσεις σε πολύπλοκα προβλήματα». Σύμφωνα με την Τζόλεϊ αυτές οι θεωρίες εξαπλώνονται ιδιαίτερα σε εποχές μεγάλου στρες, όταν οι άνθρωποι αναζητούν απαντήσεις.
«Οι θεωρίες συνωμοσίας τείνουν να εμφανίζονται όταν συμβαίνουν σημαντικά πράγματα που οι άνθρωποι θέλουν να κατανοήσουν. Συγκεκριμένα, εμφανίζονται σε περιόδους κρίσης, όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ανήσυχοι και ότι απειλούνται. Αναπτύσσονται και ευδοκιμούν υπό συνθήκες αβεβαιότητας», τονίζει και συμπληρώνει ότι γι’ αυτό το λόγο «είναι δύσκολο να πεις ότι όλες οι θεωρίες συνωμοσίας είναι κακόβουλες». Όπως λέει πολύ συχνά αυτές οι θεωρίες εκκινούν από ανθρώπους που απλώς θέλουν να κατανοήσουν δύσκολες καταστάσεις.
Σύμφωνα με την Τζόλεϊ για να μπορέσει μια θεωρία συνωμοσίας να αναπτυχθεί και να έχει δημοτικότητα και διάρκεια, απαιτούνται κάποια συγκεκριμένα στοιχεία που θα πρέπει να συνυπάρξουν.
«Πρώτα απ’ όλα το γεγονός ή το κυρίαρχο ζήτημα που εξετάζεται θα πρέπει να είναι σημαντικό, οι συνωμοσιολόγοι θα πρέπει να είναι αρκετά ρεαλιστές και να σχηματίζουν μια στενά συνδεδεμένη ομάδα, ενώ και το έδαφος θα πρέπει να είναι γόνιμο», αναφέρει η Τζόλεϊ.
Με λίγα λόγια, μια θεωρία συνωμοσίας θα πρέπει να απευθύνεται άμεσα σε ανθρώπους που είναι πρόθυμοι να την πιστέψουν, την στιγμή που είναι πιο πιθανό να την πιστέψουν και βέβαια θα πρέπει να υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων ή μια οργάνωση, για να… κατηγορήσουν κάθε φορά.
«Πάρτε για παράδειγμα την πανδημία της COVID-19», λέει η Τζόλεϊ και εξηγεί: «Είναι ένα σημαντικό γεγονός που οι άνθρωποι προσπαθούν να κατανοήσουν. Το έδαφος ήταν γόνιμο επειδή η COVID-19 δημιούργησε συναισθήματα αβεβαιότητας και άγχους. Αυτές οι πτυχές σήμαιναν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας αυξήθηκαν και ευδοκίμησαν».
Μάλιστα, η Τζόλεϊ σημειώνει ότι για παράδειγμα οι θεωρίες συνωμοσίας για το 5G σχετικά με τον αντίκτυπό του στην ανθρώπινη υγεία υπήρχαν εδώ και αρκετό καιρό, αλλά το 2020 η θεωρία ενώ ήταν για λίγους μετατράπηκε σε κάτι mainstream που συνδέθηκε μάλιστα με την COVID-19». Σύμφωνα με την καθηγήτρια αυτό είναι το τέλειο παράδειγμα μια θεωρίας που υπήρχε καιρό, αλλά μπόρεσε μόνο να «ανθίσει» όταν οι άνθρωποι ένιωσαν ευάλωτοι και ήταν ανοιχτοί να πιστέψουν κάτι που υπό άλλες συνθήκες μπορεί να απέρριπταν.
Τον Απρίλιο του 2020, ένα άρθρο των New York Times μετέφερε ότι οι «ανυπόστατες» θεωρίες σχετικά με το 5G και την COVID-19 οδήγησαν σε περισσότερα από 100 περιστατικά επιθέσεων σε κεραίες σε ένα μήνα μόνο στη Βρετανία, συμπεριλαμβανομένου και την πυρπόληση μιας ασύρματης κεραίας στο Μπίρμινχαμ.
Συνωμοσιολόγος ή σκεπτικιστής;
Φυσικά, κανείς δεν περιμένει ότι θα πρέπει να πιστεύει ό,τι διαβάζει και ό,τι ακούει, οπότε τι διαχωρίζει έναν συνωμοσιολόγο από έναν άνθρωπο που είναι απλώς σκεπτικιστής;
«Μπορούμε όλοι μας να γίνουμε λίγο παρανοϊκοί κάποια στιγμή, ειδικά αν είμαστε πεσμένοι ψυχολογικά ή νιώθουμε ευάλωτοι. Είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης», λέει ο Ντρόσον. «Η διαφορά όμως είναι ότι για τους συνωμοσιολόγους δεν υπάρχει καμία πληροφορία που θα αλλάξει την βασική τους πεποίθηση. Έχετε ποτέ προσπαθήσει να πείσετε έναν συνωμοσιολόγο ότι η 11η Σεπτεμβρίου δεν ήταν μια δουλειά από μέσα;», αναφέρει.
Αλλά γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν και τελικά γίνονται φανατικοί υποστηρικτές μιας θεωρίας συνωμοσίας; Ποια είναι η γοητεία του να πιστεύεις σε κάτι που είναι αλλόκοτο ή παράλογο ακόμα και όταν υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο;
«Επιθυμούμε να νιώθουμε ότι έχουμε τον έλεγχο, να νιώθουμε σίγουροι και ότι βρισκόμαστε κοντά σε ανθρώπους που μοιάζουν με εμάς και οι θεωρίες συνωμοσίας δίνουν αυτή την αίσθηση», λέει η Τζόλεϊ.
Σύμφωνα με βρετανική έρευνα, η πλειονότητα των ανθρώπων (65%) πιστεύουν για τους εαυτούς τους ότι έχουν εξυπνάδα «πάνω από το μέσο όρο», κάτι που οι επιστήμονες αποδίδουν στην «τάση των ανθρώπων να υπερεκτιμούν τις γνωστικές τους δυνατότητες». Η έλλειψη αυτογνωσίας, καθώς και η «προκατάληψη επιβεβαίωσης» (η τάση ενός ατόμου να αναζητά πληροφορίες με τρόπο που να επιβεβαιώνει τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις ή υποθέσεις του), αλλά και η έκθεση σε μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης που επαναλαμβάνουν του ίδιου είδους πληροφορίες παίζει επίσης σημαντικό ρόλο, σύμφωνα με την Τζόλεϊ.
«Μόλις διαμορφώνουν μια άποψη, οι άνθρωποι έχουν την τάση να την υπερασπίζονται. Είναι πιο πιθανό να αφομοιώσουν πληροφορίες που θα στηρίζουν αυτήν την άποψη και να ψάξουν τρόπους για να δυσφημίσουν και να απορρίψουν τις πληροφορίες που αντιτίθενται σε αυτήν. Αν αυτό συνδυαστεί και με μια γενικότερη αντίληψη δυσπιστίας κάποιου απέναντι στους άλλους, μπορεί κανείς να καταλάβει πόσο εύκολο είναι να πέσει στην παγίδα», αναφέρει η Τζόλεϊ.
Εσύ πόσο εύκολα μπορεί να πέσεις θύμα;
Όσον αφορά το ποιοι πέφτουν πιο εύκολα θύματα στις θεωρίες συνωμοσίας, ο Ντρόσον αναφέρει: «Θα βρεις συνωμοσιολόγους σε κάθε βήμα της ζωής σου, αλλά υπάρχουν και κάποιοι που είναι πιο επιρρεπείς. Έχει να κάνει με τον αποκλεισμό ή την αίσθηση ότι είσαι αποκλεισμένος. Μπορεί να είσαι άνεργος ή να μην έχεις σύντροφο για παράδειγμα».
«Μερικές φορές λέμε ότι οι θρησκευόμενοι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να πιστέψουν σε θεωρίες συνωμοσίας επειδή υιοθετούν μια μανιχαϊστική λογική θεώρησης του κόσμου – η ύπαρξη του καλού ενάντια στο κακό- αλλά είναι πιο περίπλοκο από αυτό», συνεχίζει ο Ντρόσον. «Συχνά έχει να κάνει με το να βρίσκεσαι σε μια μειονεκτική θέση, οπότε αν είσαι ιδιαίτερα πιστός μέσα σε μια εκκοσμικευμένη κοινωνία είναι πιο πιθανό να πιστέψεις σε θεωρίες συνωμοσίας, αλλά κι αν είσαι άθεος σε μια πολύ θρησκευόμενη κοινωνία είναι επίσης πιθανό να είσαι επιρρεπής σε αυτές», συμπληρώνει.
Σύμφωνα με τον Ντάγκλας, για τον καθένα από εμάς υπάρχει η πιθανότητα να πέσει θύμα κάποιας θεωρίας συνωμοσίας, αν οι συνθήκες είναι κατάλληλες.
«Οι έρευνες υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι ελκύονται στις θεωρίες συνωμοσίας όταν μια ή περισσότερες ψυχικές τους ανάγκες δεν καλύπτονται», αναφέρει. «Η πρώτη από αυτές τις ανάγκες είναι η γνωσιολογική, η οποία συνδέεται με την ανάγκη μας να γνωρίζουμε την αλήθεια και να έχουμε ξεκάθαρη γνώση και βεβαιότητα. Μετά είναι οι υπαρξιακές μας ανάγκες. Συνδέονται με την ανάγκη μας να νιώθουμε ασφαλείς και να έχουμε ένα βαθμό ελέγχου στα πράγματα που πρόκειται να συμβούν. Τέλος, είναι οι κοινωνικές μας ανάγκες. Αυτές συνδέονται με την ανάγκη μας να διατηρήσουμε την αυτοεκτίμησή μας και να νιώθουμε θετικά σχετικά με τις ομάδες στις οποίες ανήκουμε», εξηγεί.
Εξαιτίας όλων αυτών κανείς δεν είναι άτρωτος στο δέλεαρ μιας θεωρίας συνωμοσίας, λέει ο Ντάγκλας. «Ο καθένας μπορεί να πέσει θύμα σε αυτές αν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή οι ψυχολογικές του ανάγκες δεν εκπληρώνονται ικανοποιητικά», καταλήγει.